ربیع الانام

تک‌ فرزندان، تک‌ فرزندی را چگونه می‌بینند؟

در جامعه امروز، نگرش خانواده ها به فرزندآوری و تعداد فرزندان تغییر کرده است. به بیان دیگر، امروزه خانواده ها به تک فرزندی ارادی گرایش پیدا کرده اند. وقوع این نوع تک فرزندی، به دلیل شرایط نامساعد بهداشتی یا مرگ و میر بالا نیست، بلکه والدین به طور ارادی و به دلخواه خود به داشتن یک فرزند اکتفا می کنند. این تغییر در ساختار خانواده و کاهش تعداد فرزند، تغییر در روابط درون خانواده را نیز به همراه داشته و کیفیت زندگی تک فرزندان را تحت تأثیر قرار داده است. بر این اساس، خانواده های تک فرزند با محدودیت ایفای نقش مواجه اند. زیرا فرزند، امکان ایفای نقش خواهر یا برادر را ندارد و از قابلیت ها و مهارت هایی که در روابط بین خواهر و برادر شکل می گیرد، محروم است. از این رو، ماهیت تجربه تک فرزندی و اینکه چگونه به منزله پدیده ای اجتماعی ابراز می شود، باید دقیقاً مطالعه شود تا فهم عمیق تری از ویژگی های این پدیده حاصل شود.

در این رابطه، محققانی از دانشگاه اصفهان تلاش کرده اند در مطالعه ای پژوهشی تجربه زندگی تک فرزندان را از پدیده تک فرزندی با تأکید بر دختران بالای 18 سال بررسی کنند. در واقع، این پژوهش با اتخاذ رویکرد پدیدارشناسی به توصیف تجربه زندگی دختران بالای 18 سال تک ­فرزند ساکن در شهر تهران پرداخته است.

از تحلیل داده های به دست آمده در این پژوهش، دوازده مضمون اصلی از تجربه شرکت کنندگان پیرامون تک فرزندی پدیدار شد که می توانند تجربه زیسته آنها را به تصویر بکشند. این مضمون ها شامل موارد زیر هستند: حکمرانی در خانواده، در حسرت موقعیت دیگری، توقعات افراطی، تنهایی، نیاز به حمایت خانوادگی، در جست وجوی جبران بودن، پیوند اعتباری، ضعف در روابط احساسی، نگرانی های مخرب، برخورد تربیتی والدین، تعدیل خود و مواجهه با باورهای کلیشه ای.

بر اساس نتایج این تحقیق، تحلیل تجارب زندگی افراد تحت بررسی نشان می دهد که حکمرانی در خانواده یکی از مضمون­ های بسیار مهم در تجربه تک فرزندی است. این مضمون به مزایای خاصی اشاره دارد که از زمان تولد همراه تک فرزند است. این موارد شامل مهیابودن همه امکانات، رقیب نداشتن و تقسیم نشدن آن ها هستند.

در این پژوهش، افراد در بخشی از تجربه خود به واکنش دیگران اشاره داشتند که معمولاً با بزرگ نمایی جنبه های ظاهری و رؤیت پذیر زندگی تک فرزند و نادیده انگاشتن جنبه های نامشهود و پنهان زندگی آن­ها در حسرت جایگاه او به سر می برند. این افراد، از طریق تعاملات اجتماعی، از موقعیت خود، آگاهی بیشتری می یابند و به تفاوت­های سبک زندگی خود با دیگران بیشتر واقف می شوند. درواقع، تک ­فرزند با دیدن روابط خواهر/ برادری بین دوستان و همسالان به بازاندیشی می پردازد و موقعیت خود را مرتباً در مقایسه با دیگران محک می زند و مورد تأمل قرار می دهد. این ارزیابی به تک فرزند کمک می کند تا درک کامل تری از ماهیت تجربه تک فرزندی داشته باشد.

یکی دیگر از نکات مورد اشاره در این پژوهش، مسئله توقعات افراطی است. این تجربه به انتظارات غیرواقع بینانه اشاره دارد و از طریق دو مضمون فرعی انتظارات افراطی والدین و انتظارات افراطی تک فرزند بازنمایی می­شود. انتظارات افراطی والدین، به انتظارات آن ها در قبال سرمایه گذاری همه جانبه برای تنها فرزند خانواده اشاره دارد. وقتی همه امکانات و توجهات به یک نفر اختصاص دارد، به همین میزان سطح انتظارات و توقعات از او نیز بالا می رود. از سوی دیگر، چنانچه همه امکانات در خدمت تک فرزند قرار داشته باشد، ممکن است بر اثر تربیت نادرست، انتظارات تک فرزند به طرز نامناسب رشد کند. در چنین مواقعی، تک فرزند در مواجهه با واقعیت­ های اجتماعی زندگی روزمره دچار سرخوردگی می شود.

دکتر بهجت یزدخواستی، دانشیار جامعه شناسی دانشگاه اصفهان و همکار محققش که انجام این پروژه پژوهشی را به عهده داشته اند، می گویند: «مسئله بعدی، ضعف در روابط احساسی است. در کل، توانایی افراد در هدایت رفتارهای هیجانی مشتمل بر سه درون مایه فرعی احساسات تجربه نشده، پنهان سازی حالات درونی و زودرنج و حساس است. مضمون احساسات تجربه نشده به توصیف احساساتی می پردازد که تک فرزند امکان تجربه آنها را نداشته است. در پنهان سازی، فرد در موقعیت ­هایی برای پیشگیری از ایجاد ناراحتی برای والدین از گفتن واقعیت طفره می­رود یا سعی می­کند مسائل و مشکلات خود را بروز ندهد و احساسات خود را پنهان کند. در مضمون زودرنج و حساس بودن، حمایت شدید و دائمی از تک فرزند و تأمین همه خواسته ­های او ممکن است میزان تحمل فرد را در دستیابی به خواسته­ ها کاهش دهد».

محققین فوق می افزایند: «در یک نتیجه گیری کلی، تجربه زندگی افراد مورد بررسی نشان می­دهد که تک فرزندها معمولاً به لحاظ مهارتهای زندگی و توانمندی های فردی متفاوت­ اند و این تفاوت اغلب خود را به صورت افراط یا تفریط نشان می­دهد؛ چنان که هم خود بر این تفاوت مهر تأیید می­زنند و هم بر نظر افراد جامعه نسبت به وجود بخشی از این تفاوت ها اذعان دارند».

یزدخواستی و همکارش ادامه می دهند: «البته نباید ازنظر دور داشت که تک فرزندها به دلیل فقدان تضاد منافع معمولاً از امکانات، آزادی و توجه حداکثری والدین برخوردارند که این خود سبب بروز برخی مضمون های اختصاصی پیش ­گفته می شود».

شایان ذکر است که این تحقیق، در مقام توصیف تجربه زیست تک فرزندی بوده تا ضمن افزایش بینش و آگاهی خانواده ها، سیاست گذاران و برنامه ­ریزان نسبت به مقوله تک فرزندی، آن ها را در اتخاذ تصمیمات و سیاست های دقیق تر یاری کند. هرچند به بیان محققین، این موضوع نیازمند همفکری و بحث بیشتر در مجامع علمی است.
سایت حوزه نت